Í fyrri pósti nefndi ég þetta með löndin sem ekki finnast á nútímalandakortum en eru engu að síður til í hugskotinu. Ég hef haft áhuga á sögnum um þess konar lönd allt frá því ég var í Myndlista- og handíðaskólanum hér í denn. Á þeim tíma var auðvelt að tengja slíkar pælingar við myndagerð því margir af kennurunum voru þá mikið að vinna með samspil mynda og texta – og í raun hvaðeina sem hafði að gera með frásögnina í verkinu. Nefni þá hér sérstaklega til sögunnar Helga Þorgils Friðjónsson og Kristinn G. Harðarson en almennt var þessi nálgun mjög ofarlega á baugi og tengdist auðvitað konseptinu og öllu því sem á undan var komið.

Meðal þess sem ég velti fyrir mér á þessum tíma var að reyna að finna kjarnann í ýmsum gömlum sögnum. Meðal annars var ég þar undir áhrifum frá Elias Canetti sem hafði skrifað fróðlegar bækur um táknsæi í ýmsu samhengi sem spannaði í raun alla menningarsöguna – frá arfsögnum aftan úr fornöld til iðnaðarsamfélagsins. Canetti greindi m.a. þau sameiginlegu tákn sem þeir koma sér upp er ferðast saman í gegnum mannkynssöguna (hvort sem við nefnum þessa hópa „þjóðir“ eða einhverju öðru nafni). Hann komst m.a. að því að skógurinn væri djúpsálartákn Þjóðverja og talaði um marserandi tré:

The parallel rigidity of the upright trees and their density and number fill the heart of the German with a deep and mysterious delight.

Súrt regn var annars mikið í umræðunni á þessum tíma og fram kom í fréttum að það manngerða fyrirbæri væri að drepa Svartaskóg og aðra skóga í landi þýðverskra. Málarinn Anselm Kiefer (sem á þessum árum var í hálfguðatölu) kveikti á þessu og rithöfundurinn Günter Grass einnig – og báðir tengdu þeir þessa hnignun eða útrýmingu skóganna beint inn í menningarsöguna. Gaman var að fylgjast með þeim pælingum.

Eins og maður gerir gjarnan á skólabekk, fór ég að dunda við að heimfæra þessar vangaveltur upp á okkur hér á hjara veraldar – hvert væri það djúpsálartákn sem kæmi við kvikuna í mörlandanum? Svarið sem ég kom með var að mögulega mætti telja húsið vera þetta tákn – með þeim rökum að ekkert geti verið mikilvægara fyrir lífsafkomuna hér á hjara veraldar en húsaskjólið. Það myndi einnig skýra að Íslendingar – jafnskeytingarlausir og þeir eru um flest sem skiptir máli – hafa ævinlega mjög miklar skoðanir á húsum.

Man annars eftir að um þessar mundir var því slegið upp að alþjóðleg rannsókn hefði leitt í ljós að Ísland væri vindbarðasta menningarsvæði í heimi. Jú það lá að – sá sem þar býr getur ekki verið án húss sem skýlir honum fyrir norðanvindinum.

Norðanvindurinn nefnist annars Boreas, eftir gríska guðinum sem var hans persónugering og tengist gömlum arfsögnum um staðinn handan við norðanvindinn – eða Hyperboreu -sem gríski landkönnuðurinn Pytheas mun hafa nefnt eftir ferð sína um norðurálfu árið 325 f.kr. eða þar um bil. Samkvæmt Pytheasi var Hyperborea (eða Thule) land elda og ísa þar sem sólin aldrei settist.

Fleiri könnuðir og höfundar fornaldar nefna Hyperboreu (þar á meðal Pliny eldri) en mjög var á reiki hvar í álfu menn telja að það landi liggi. Þegar nær dregur miðöldum blandast þessar arfsagnir um Hyperboreu og Thule saman í kostulegan graut sem viðhaldið er í gegnum aldirnar en úrkynjast síðan endanlega hjá Nietzsche í lok nítjándu aldar.

Allt þetta – og raunar fleira – kom saman í kolli mínum þegar ég var að vinna lokaverkefnið mitt í MHÍ veturinn 1987 – 1988. Inn á eina myndina skrifaði ég einfaldlega „Hyper – borea“ til þess að koma boðunum til skila – skemmstu leið. Eins og sjá má er húsið á sínum stað og yfirskriftin svolítið neon-leg eins og til þess að undirstrika meðvitund um hvað við erum nú hipp og kúl. Þetta er samt löngu áður en menn fara að tala á þeim nótum.

Hyper – borea  æting og þurrnál  36×49  1988

//  In the preceding post I mentioned lands that are nowhere to be found on the modern world map but are nonetheless alive and kicking in the mindset. I’ve always been interested in legends of such lands, and this was not the least reason why I applied for (and attended) the Icelandic College of Arts and Crafts from 1984 to 1988.

In those years, it was easy to connect such speculations with picture-making as many of my teachers were then employed in the interplay of texts and pictorial work. I mention two in particular; Helgi Þorgils Friðjónsson and Kristinn G. Harðarson, but the approach was very much ‘on’ and of course that was because of influences from conceptual art and such.

A part of the (scholarly) wonderings of the time were those of discerning the core of old legends. There I was influenced by the writings of Elias Canetti, who had written some very illuminating books on the semiotics that can be traced through the entirety of humanity – from the legends of antiquity to industrial society. Canetti for example scrutinised the overarching symbols adopted by crowds travelling together through the ages (whether we speak of those crowds as nations or in other contexts). He found that the forest was the deep set symbol of the Germans and wrote on marching forest:

The parallel rigidity of the upright trees and their density and number fill the heart of the German with a deep and mysterious delight.

Acid rain was was very much discussed at the time and the news told that this man-made phenomenon was killing Schwartzwald and other German forests. The painter Anselm Kiefer (who was a near deity at the time) reacted to this and so did writer Günter Grass – both seemingly thought the decline or extermination of the German forest had cultural implications. It was fun to follow the discourse.

Such ideas are apt to appeal to your imagination as a student and you are tempted to align them with what is at hand – what was the deep-set symbol of the remote island crowd that I was part of? The answer I brought up was that of the house, that in all reality you could view the house as the essence of being at these high latitudes. It would also serve to explain the curious fixation of Icelanders on architecture. Everybody (and I mean everybody) has a strong opinion on houses whether they being built or torn down or simply staying in their place – but then remain indifferent to oh so many other vital questions.

I recall from this time an international survey which seemed to confirm that our island was the most intensely wind-battered populated area in the whole world. For me this went to show that anyone living there had to have some house to shelter him from the north wind.

The north wind is also called Boreas, after the Greek god who personified it, and then we have all those legends of the place beyond the north wind – or Hyperborea, which the Greek explorer Pytheas presumably mentioned after his voyage of the north hemisphere around 325 B.C. In Pytheas’ writings Hyperborea (or Thule) was the land of fires and ice where the sun never set. Other explorers and writers of antiquity also name Hyperborea (including Pliny the elder) but it is increasingly ambiguous where this land is supposed to lie. When we get to the middle ages the legend of Hyperborea becomes quite fantastical until it reaches its ultimate degeneration in the writings of Nietzsche by the end of the nineteenth century.

These wonderings – and other besides – went through my mind as I was preparing the final (or graduation) project in art school during the winter of 1987 to 1988. Onto one of the pictures I simply wrote “Hyperborea” to convey the message as directly as possible. As you can see the house is there as well and the lettering has some neon qualities, like to emphasise a feeling of being “hip and cool” – but it should be noted that this was before people started to use those terms.

Hyper – borea  etching and drypoint  36×49  1988

Þráin eftir veröld sem var (eða ef-til-vill var) er máttugt hreyfiafl. Þegar þráin lætur á sér kræla innra með okkur nefnist það nostalgía (eða þá-þrá einsog segir á mjólkurfernunum): löngun eftir að vera aftur (og á ný) staddur á einhverjum punkti í tíma og rúmi – einhverjum samastað sem tekið hefur sér bólfestu í hugskoti manns í gegnum upplifanir á lífsleiðinni.

En löngunin á einnig til að rista dýpra og hjá þeim sem þannig er ástatt um er þráin ekki einungis bundin því sem áður var á æviskeiðinu heldur getur hún einnig náð til löngu liðins tíma. Þá felst aflvaki þrárinnar í ímyndun um kringumstæður sem oft eru tengdar sögum og sögnum af fjarlægum löndum, og þá jafnt þeim sem ekki finnast á landakortinu eða eru fyrst og fremst til á landakorti hugans. Þessi lönd eru mörgum afar kunnugleg engu að síður og jafnvel að því marki að vera heimilisleg – sá sem hverfur að slíkum lendum í hugskotinu er kominn „heim“.

Þessi dýpri þrá greinir sig ennfremur frá nostalgíunni (sem alltaf er bundin fortíðinni) með því að hún getur jafnt beinst að fortíð, nútíð og framtíð og jafnvel þeirri tíð sem hefði getað orðið. Íslenskunni er ekki mjög tamt að gera þennan greinarmun í sínum orðum en þýskan lýsir því ágætlega að um er að ræða tvö ólík en skyld fyrirbæri með því að bjóða upp á orðið „sehnsucht“ til hliðar við „nostalgie“. Sérstaklega er undirstrikað í merkingunni að viðfang sehnsucht-þrárinnar sé ævinlega utan seilingar og jafnvel ónálganlegt. Iðulega skapar það sára (eða ljúfsára) tilfinningu missis og söknuðar.

Ég tek fram að þýsk tunga er mér ekki töm en orðið „sehnsucht“ hefur ákveðna list- og menningarsögulega skírskotun (sérstaklega til rómantíkurinnar) auk þess sem Rammstein nefndu plötu þessu nafni á sínum tíma. Það gat nú ekki annað en vakið áhuga á fyrirbærinu!

Um daginn varð mér hugsað eftir þessum brautum þegar ég passaði strákana hennar Önnu minnar kvöldpart og gat gluggað í þá prýðisgóðu bók „Reykjavík sem ekki varð“ eftir sagnfræðinginn Önnu Dröfn Ágústsdóttur og arkitektinn Guðna Valberg. Þótt bókin sé þannig séð fræðileg úttekt á því sem gæti hafa verið fannst mér ég líka greina ákveðinn söknuð. Það birtist m.a. í því að jafnvel kím þeirrar „Reykjavíkur sem ekki varð“ látið víkja eins og tilfellið er með gasstöðina (gömlu) við Hlemm. Það flaug í gegnum hugann við lesturinn að kórusinn úr laginu hans Megasar væri mögulega um byggingarlist sem væri þeirrar náttúru að eldast illa; um það gráa – grátlega marklausa og smáa – sem komið hafi í stað hins sem gæti hafa verið – hefði því verið leyft að standa.

Gasstöðin við Hlemm, af bloggi Egils Helgasonar, en hann mun hafa bísað myndinni af Facebook síðunni Reykjavík101.

Er síðan á því að Ófeigur Sigurðsson feti einnig slóðir þess „sem ekki varð“ í skáldsögu sinni um Öræfin sem gerð var að umtalsefni í fyrri pistli. Hlustaði af athygli þegar Ófeigur vék að undirvitundunni í ávarpi sínu á Bessastöðum sl. föstudag og setti hana óðara í samhengi við þrána eftir því sem gæti (hafa) verið. Hló síðan upphátt þegar öflugur selbiti fylgdi á eftir um geðheilsu þjóðarinnar

sem helst stafar hætta af framsókn í nafni þjóðmenningar; framkvæmdum, framleiðslu og öllu sem byrjar á fram-.

Ég gengst fúslega við því að vera haldinn þrá eftir veröld sem (kannski) var og í mínu sinni er sú þrá nátengd tilfinningu um missi og leitun eftir hinu fagra. Þegar mér tekst vel upp í leitinni segir Sólborg mín stundum að andblærinn minni hana á Þórarinn B. Það samhengi getur passað því sannfæring mín er sú að það hefði þjónað minni lund að vera vera uppi á nítjándu öldinni eða kringum aldamótin 1900 og mega sinna hinu og þessu; vera generalisti og þess vegna grúska í jarðsögunni samhliða því að búa til rómantískar myndir af landi sem bælir sig undir himni að áliðnum síðsumardegi.

Súlnatindar  akvarella  ca. 23×55  2015

//  The yearning for the world that was (or may have been) is a powerful force. When the yearning takes hold of our inner self we call it nostalgia; a longing to find ourselves (again) at a more or less specific point in time and space – a place that we have fostered within us through experiences encountered.

But the longing can also go deeper and for those beset the yearning is not only bound to the experiences of his/her lifetime but can encompass the distant past. Then the yearning is driven by imaginings often associated with circumstances in legendary lands. Nevertheless these lands become very familiar and indeed someone arriving at such a land in his mind will feel like coming “home”.

This deeper yearning is also different from nostalgia (which is always bound to the past) in that it can be for the past, present and future, and even that which might have been. This difference is not so transparent in English (or in Icelandic which only very recently acquired an ‘indigenous’ word for nostalgia) but the German language has a way of interpreting two related but distinctive concepts; that of sehnsucht vs. nostalgia.

It should be noted that I have only rudimentary knowledge of German so this distinction would be lost on me if it were not for the fact that sehnsucht is a term used in art history and cultural studies especially when dealing with the romantic era. Rammstein also issued a record by this name in 1997 and that was bound to elicit some interest!

In German the meaning of sehnsucht is taken to mean thoughts and feelings about all facets of life that are unfinished or imperfect, paired with a yearning for ideal alternative experiences.The object of this yearning is often out of reach and at times unattainable. That is apt to cause a harsh (sometimes ambivalent or bitter-sweet) feeling of loss and longing.

The other day my thoughts strayed along those tracks when I leafed through an excellent book on the Reykjavík that never was to be, written by the historian Anna Dröfn Ágústsdóttir and the architect Guðni Valberg, and published in 2014. The subject is the never (fully) realised plans and construction projects which were on the drawing board in the capital from the late 19th century until the 1980s. A prime feature of the book is a number of computer generated images depicting how familiar surroundings would look had the plans gone ahead. I have taken the liberty of including one of those images.

“The Reykjavík that was not to be”: The Citadel of Icelandic Culture (where Hallgrímskirkja now stands) with the railway station in the background.

Although this book is mainly a scholarly work it is nevertheless permeated by a sense of longing and even loss – sehnsucht if you will. In my mind this sense is associated with the fact that even the some sprouts of the city-to-be were brutally quashed and demolished, such as the old gas-station by Hlemmur which music-legend Megas eulogised in 1976 (see picture in the Icelandic text above). 

I’m furthermore of the opinion that writer Ófeigur Sigurðsson, who I mentioned in a previous post, is in fact dealing with what was not-to-be in his book Öræfi.

I readily profess to a longing for a world that (perhaps) was and in my mind this yearning is closely associated to a feeling of loss and the search for the sublime. Sometimes when I make some headway in that quest my Sólborg says that the atmosphere reminds her of Þórarinn B. Þorláksson.That connection is probably fitting because I have always been convinced that it would have suited me perfectly to ‘bunbury’ through the late nineteenth century, and the years around the turn of century; to be a generalist and sit down to make some geological observations while at the same time sketching romantic pictures of a land that goes to rest under a still late-summer evening sky.

Mts. Súlnatindar  aquarelle  ca. 23×55  2015